Aby przetrwać w rodzinie alkoholowej dziecko przyjmuje pewne wzory funkcjonowania – role przystosowawcze, które stanowią tarczę, mechanizm obronny. Funkcjonowanie w obrębie danej roli jest dla dziecka schronieniem, zarówno przed światem zewnętrznym, jak i systemem rodziny. Jest to również pewien sposób ukrywania problemu alkoholowego wewnątrz rodziny.

Cztery typy ról, charakterystycznych dla dzieci z rodzin alkoholowych, po raz pierwszy wyróżniła Sharon Wegscheider. Są to role: bohatera rodzinnego, kozła ofiarnego, zagubionego dziecka i maskotki. Istnieje także piąta rola – głównego rozgrywającego, często nazywanego wspólnikiem lub wspomagaczem. Pełni ją osoba najbliżej związana z alkoholikiem, zazwyczaj rodzic niepijący, ale często się zdarza, że szczególną opiekę nad uzależnionym sprawuje najstarsze dziecko, tzw. „dziecko-rodzic”. Dzieci alkoholików nie muszą adaptować się wyłącznie do jednej roli przystosowawczej, ale mogą jednocześnie działać w obrębie kilku ról.

Czy wiesz, że…

Nie wszystkie dzieci odczuwają skutki alkoholizmu rodziców w swoim dorosłym życiu?

Każde dziecko jest inne i inaczej potrafi odnaleźć się w trudnych warunkach. Badania wielu naukowców wykazują, że istnieją tzw. dzieci elastyczne, czyli dzieci odporne na urazy psychiczne. Potrafią one skutecznie izolować się od problemów dysfunkcyjnej rodziny i źródła cierpienia, zaspokajają własne potrzeby i nie przenoszą swych doświadczeń z dzieciństwa na dorosłe życie. Dziecko „elastyczne” umiejętnie rozgranicza pojęcia „rodzina” i „ja”. Źródłem jego poczucia bezpieczeństwa są często różnego rodzaju instytucje i grupy, np.: szkoła, sąsiedztwo, kościół czy organizacja, do której należy.

Główny rozgrywający

Rolę głównego rozgrywającego w rodzinie alkoholowej odgrywa zazwyczaj rodzic niepijący, ale często się zdarza, że przyjmuje ją najstarsze dziecko. Rola ta polega na nieświadomym wspomaganiu uzależnionego, jego ochronie. Jednak oferowana pomoc nie ma wiele wspólnego z rzeczywistą pomocą w drodze ku trzeźwości. Motorem działania w tej roli jest wstyd i obawy przed skutkami działań uzależnionego rodzica.

Działania podejmowane przez członków rodziny, niezależnie od przyjętej roli, mają na celu ukrycie alkoholizmu. Główny rozgrywający robi to, za wszelką cenę starając się utrzymać ład wewnątrz systemu rodzinnego. Przejmuje wiele obowiązków uzależnionego, włącznie z usprawiedliwianiem jego zachowań, np. nieobecności w pracy czy nieopłaconych rachunków. Jego dominującym uczuciem jest złość, która z kolei rodzi bezsilność, cierpienie i wstyd.

Życie w rodzinie z problemem alkoholowym jest pełne chaosu i lęku przed dniem kolejnym. Osoby przyjmujące rolę głównego rozgrywającego mają zazwyczaj bardzo niskie poczucie własnej wartości. Starając się porządkować sytuacje w gospodarstwie domowym, napotykają na pewne trudności, które nie są od nich zależne. Nie potrafią przecież przewidywać zachowań rodzica alkoholika i zawczasu zabezpieczać się przed ich skutkami. Nie przyjmują jednak tego do wiadomości i za niepowodzenia winią siebie.

Mechanizmem obronnym, który jest zauważalny w relacjach wspólnika ze światem zewnętrznym, jest mechanizm iluzji i zaprzeczeń, typowy dla alkoholizmu. Jego funkcja polega na utwierdzaniu członków rodziny w przeświadczeniu, że sytuacja znajduje się pod ich stałą kontrolą. Brak zgody na sytuację zastaną i lęk wywołują iluzję, że sytuacja się „jakoś” ułoży. Główny rozgrywający zaprzecza tak samo, jak uzależniony. Wyzwala to w nim uczucia podobne do dysonansu poznawczego. Z jednej strony rodzą się myśli, że pomaganie pijącemu rodzicowi nie wpływa na niego pozytywnie – niesie za sobą poważne konsekwencje zdrowotne i psychiczne, jednak z drugiej strony wspólnik robi to nadal – stara się za wszelką cenę ochraniać i ułatwiać funkcjonowanie pijącego rodzica.

W dorosłym życiu główni rozgrywający mają trudności w odseparowaniu swojego życia od życia rodziców. Wynika to z faktu, że w okresie dzieciństwa nie zaznali autonomii, a granice ich tożsamości w stosunku do tożsamości rodziców były słabo zarysowane.

Bohater rodzinny

Bohater rodzinny to inaczej mówiąc „superdziecko”. W zasadzie w każdej rodzinie alkoholowej jest taki bohater. Rolę bohatera przyjmuje przeważnie najstarsze dziecko, które na każdym kroku stara się odwracać uwagę od problemów rodzinnych (a nawet je zacierać) poprzez stałe dążenie do bycia najlepszym, podwyższanie własnych umiejętności i zdobywanie wszystkiego, co wiąże się z akceptacją społeczeństwa. Dzięki dokonaniom dziecka-bohatera cała rodzina czuje się dowartościowana.

Dążąc do doskonałości, bohaterowie płacą wielką cenę. W życiu dorosłym często są pracoholikami, mają trudności w nawiązywaniu zdrowych stosunków społecznych, są samotni i rozżaleni, wiele wymagają od innych i tęsknią za odebranym dzieciństwem.

Diagnozowanie bohaterów rodzinnych napotyka trudności, ponieważ w ich dorobku życiowym nic nie wskazuje na istnienie jakichkolwiek problemów. Osoby te osiągają zamierzone cele, są postrzegane jako rozważne, silne i świetnie radzące sobie w życiu. Jednak bohaterów z rodzin alkoholowych odróżnia nadmiernie rozwinięte poczucie odpowiedzialności, potrzeba wykazania się oraz perfekcjonizm.

Kozioł ofiarny

W rodzinie dysfunkcyjnej rolę kozła ofiarnego przyjmuje przeważnie drugie, młodsze dziecko. Gdy w centrum zainteresowania całej rodziny znajduje się uzależniony, a wokół niego nieustannie krążą główny rozgrywający i bohater, zaspokajający wszystkie jego potrzeby, w systemie rodziny nie ma już miejsca dla kolejnego dziecka. Ponieważ miejsce dziecka „dobrego” jest już zajęte, kozioł ofiarny pragnie zostać zauważony wszelkimi możliwymi sposobami,. Czyni to więc poprzez sprowadzanie na siebie kłopotów, nieświadomie przybierając postawę „złego”.

Rola kozła ofiarnego w co najmniej jednym punkcie jest analogiczna do roli bohatera rodzinnego – oboje starają się odwrócić uwagę otoczenia od problemów rodziny związanych z alkoholizmem. Czynią to jednak w odmienny sposób. Kozłowi ofiarnemu często udaje się zataić istnienie tego problemu, również w obrębie własnej rodziny. Nie podąża on jednak za sukcesami, nie staje się obiektem podziwu – wręcz przeciwnie. Jest całkowitym zaprzeczeniem bohatera. Robi wszystko to, co społecznie nieakceptowane – począwszy od niepowodzeń w szkole, przez częste wagary, agresję wobec rówieśników, akty wandalizmu i używanie środków odurzających, staje się obiektem frustracji dla całej rodziny. Skupiając chwilowo na sobie ich uwagę, rodzina zapomina o głównej przyczynie leżącej u podstaw zachowania kozła ofiarnego – alkoholizmie.

Uczuciami, jakimi kierują się osoby przyjmujące rolę kozła ofiarnego, to poczucie krzywdy, samotność, poczucie winy i odrzucenia, lęk oraz złość. W dorosłym życiu osoby, które funkcjonowały w roli kozła ofiarnego, nie potrafią nawiązywać zdrowych kontaktów międzyludzkich, ponieważ trudno je zaakceptować. W pracy zawodowej nie zdobywają sukcesów, gdyż nie potrafią dostosować się do panujących w zespole reguł. Niejednokrotnie ma to także związek z nadużywaniem alkoholu i innych substancji psychoaktywnych.

Dziecko zagubione

Dziecko zagubione to dziecko, które żyje na uboczu rodziny. Tworzy sobie trudną do przebicia skorupę mającą chronić je przed niebezpieczeństwami, których w rodzinie alkoholowej jest wiele. Ciągły chaos, brak zrozumienia, zaprzeczanie problemom i życie w iluzji powodują, że dzieci przybierające tę rolę są nieśmiałe, ukrywają swoje uczucia i zamykają się w sobie. Są niemal niezauważalne, zarówno przez rodzeństwo, rodziców, jak i system oświaty.

W rodzinie alkoholowej „wszyscy z wdzięcznością przyjmują jego wybór roli. Rodzinie, w której Uzależniony pije, Wspólnik usiłuje radzić sobie z rzeczywistością, Bohater święci tryumfy, a Kozioł ofiarny rywalizuje o uwagę, dziecko nie stawiające żadnych żądań sprawia ogromną ulgę”. (S. Wegscheider-Cruse, 2000, s. 123) Dziecko zagubione samo zaspokaja własne potrzeby, nie jest absorbujące. Jego dominującym uczuciem jest osamotnienie. Żyje w oderwaniu, w swoim własnym świecie fantazji i marzeń, przez co trudno do niego dotrzeć. Zazwyczaj nie ma przyjaciół, nie potrafi nawiązywać stałych związków. Nie angażuje się, ponieważ nikt nigdy od niego tego nie oczekiwał, oraz nie potrafi przeciwstawiać się problemom życia codziennego.

Sharon Wegscheider-Cruse wskazuje na następujące cechy zagubionego dziecka: niepozorność (nie sprawiają żadnych trudności, ale też nie pokazują swojego potencjału); niezależność (same zaspokajają swoje potrzeby); samotność (nie potrafią tworzyć bliskich znajomości, stronią od ludzi); problemy z tożsamością seksualną (mają kłopoty z określeniem swoich preferencji seksualnych); materializm (cenią luksus i wartości materialne); uleganie słabostkom.

Maskotka

Rolę maskotki w rodzinie alkoholowej przyjmuje najczęściej najmłodsze
z rodzeństwa. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że reszta rodziny stara się je chronić, a w związku z tym utrzymuje w tajemnicy problemy życia rodzinnego. Dziecko–maskotka żyje w ciągłym strachu, ponieważ, nie rozumiejąc sytuacji występującej w domu, podświadomie przeczuwa, że może ona zagrażać jemu oraz pozostałym domownikom. Dlatego dzieci przyjmujące rolę maskotki starają się każdą konfliktową sytuację rozładować rozśmieszaniem i rozweselaniem innych, ściągając na siebie uwagę całej rodziny. Jest to jednak wyłącznie gra pozorów, ponieważ wewnątrz siebie dziecko-maskotka jest smutne, a w jego życiu dominuje cierpienie.

W dorosłym życiu osoby, które przyjęły w dzieciństwie rolę maskotki, znajdują się w centrum zainteresowania, mają wielu znajomych, ale jednocześnie prawie nikt nie traktuje ich poważnie, a często wręcz z nieufnością. Mimo ciągłego uśmiechu, maskotki odczuwają smutek i przygnębienie. Obecność wielu osób dookoła nie sprawia, że przestają czuć się samotne. Nie potrafią stawiać czoła codziennym problemom.

Tak samo, jak w przypadku wszystkich wyżej opisanych ról przyjmowanych przez dzieci z rodzin alkoholowych, maskotki w dojrzałym życiu nie potrafią wchodzić w zdrowe relacje z otoczeniem. Maska sztucznego uśmiechu na twarzy uniemożliwia im pozostawanie w poważnych, trwałych związkach partnerskich. Jest to również przyczyną ich częstszego sięgania po środki odurzające.

Autor: Dorota Bąk

Źródło:

• Dzieci alkoholików. Jak je rozumieć, jak im pomagać?/ oprac. Alicja Pacewicz, Wyd. Agencja Informacji Użytkowej BIVAR, Warszawa 1994
• Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym / oprac. Wanda Sztander, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1995
• Robinson Bryan E., Rhoden J. Lyn, Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików, PARPA, Warszawa 2000
• Bykowska Beata, Załęcki Jarosław, Wybrane zjawiska patologii społecznej wśród młodzieży z peryferyjnych dzielnic Gdańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005
• Wegscheider-Cruse Sharon, Nowa szansa. Nadzieja dla rodziny alkoholowej, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2000